Басты бет/ Қазақ өнерінің белгілері мен нышандары / Материалдың нышандық мазмұны (қолөнер, қолданбалы өнер) /Тері/былғары
Артқа

Тері/былғары

 

 

Кез келген дәстүрлі мәдениетте жануардың терісі / былғарысы кем дегенде екі мағынаны білдіреді: а) адамдарға қатысты емес (зооморфтық), басқа дүниенің атрибуты, б) иесі үшін байлықтың, молшылықтың және құнарлылықтың белгісі. Тері / былғарының мағыналық негізі адамның киелі жануармен архаикалық сәйкестендірілуіне және олардың нағыз зұлымдықтан немесе қауіп-қатерден қорғай алатын тұмар түрі ретінде түсінігіне негізделген.

 
Демек, қолөнер бұйымдарын (соның ішінде киімді қоса алғанда) жасау үшін белгілі бір жануардың терісін таңдау материалдың қасиеттерімен ғана емес, сонымен қатар дүниетанымдық идеялардың жиынтығымен де анықталды. Бұл иерархиядағы біріншілік барлық түркі халықтарының нышаны – қасқырға тиесілі, құндыз терісінің де құндылығы кем болмаған (қазақша құндыз, «құнды» – «қадір», «қымбат» сөзінен шыққан). Бұл құндыз да, кәмшат та, күзен де болуы мүмкін.

 
Еуразия халықтарының арасындағы құндыз су мен Төменгі әлемнің символизмімен байланысты, ол өзеннің рухы және бақсының көмекшісі. Түлкі де танымал болды, оның ұлпаны киімге пайдаланылды. Малақай деп аталатын құлақшын түлкіден тігілген. Ол арқылы иесінің қай жүзден екенін анықтауға болатын, сондай-ақ айырбастауға болмайтын, айналдыруға, аттап өтуге, лақтыруға болмайтын және т. б. киелі бас киім саналған.

 
Қазақтар арасында құлан, ақбөкен мен жолбарыстың терісі, бұлғын, жанат, сусар, қарақұйрықтың ұлпандары ерекше құнды болды. Жануарлардың терісінен, әсіресе түлкі, қасқыр, қарақұйрық терісінен тігілген тон иесінің мәртебесінің, оның байлығының көрсеткіші болған. Құдалық кезінде тонды сыйға тарту күйеу жігіттің отбасы тарапынан қалыңдықтың ата-анасына ерекше құрмет белгісі болып саналды. Сондай-ақ, аң терісінен жасалған бұйымдарды киюде белгілі бір тыйымдар болды. Мысалы, 25-ке толмаған жас жігітке қасқыр терісінен жасалған тон киюге тыйым салынған. Бұл қуаттың азаюына немесе дертке шалдықтырады деп есептелді.

 
Терінің / былғарының ерекше мәртебесін қазақтардың салтында бұрыннан қалыптасқан дәстүр, яғни үйдің ең көрнекті жеріне, қабырғаға, әдетте кілемдердің үстінде жануарлардың терісін (қасқыр, түлкі) іліп қою дәстүрі көрсетеді.

Шайгозова Ж.Н., Наурзбаева А. Б.
Краткая энциклопедия знаков и символов казахской культуры.
Алматы: КазНИИК, 2023.
Скачать
.